Duitser, Nederlander of Indische jongen? Complicaties van multicultureel burgerschap

Afdeling boekhouding, bankkantoor Javasche Bank (ca. 1930). Afb.:  Archief Bank Indonesia

door Bart Luttikhuis

Op 13 mei 1940 kreeg C.F. Frese de schrik van zijn leven. Frese was een simpele bureauklerk op het kantoor van de Javasche Bank te Semarang (Nederlands-Indië). Drie dagen eerder was Nederland onverwachts aangevallen door Duitsland, waarmee Nederland bij de Tweede Wereldoorlog betrokken was geraakt. De bestuurders in Indië schrokken zich kapot. Ze gingen er direct toe over vrijwel de voltallige Duitse bevolking van Indië te interneren. Geen kleinigheid: 3 procent van de Europeanen in Indië was Duitser!

Ook op het bankkantoor in Semarang kwam een melding binnen. Frese werd opgedragen zich te melden om geïnterneerd te worden, omdat hij ‘van Duitsche origine’ was. Een grote verrassing, niet alleen voor Frese zelf maar ook voor zijn collega’s. Niemand had hem ooit anders beschouwd dan als Nederlander.

Van Maoïstische secretaris-generaal tot criticus van het Kremlin

Door Christie Miedema

Zo beroemd als Rudi Dutschke is hij nooit geworden, zeker in niet in Nederland. Maar zijn levenswandel was niet minder markant. Precies twee maanden geleden overleed Christian Semler op 74-jarige leeftijd. Zijn levensverhaal is het verhaal van de ontwikkeling van West-Duits links, maar met extremen. In de jaren zeventig prees hij Mao en Pol Pot. Nog geen decennium later bond hij de strijd aan met Oost-Europese politici als Sovjetleider Brezjnew en de Poolse generaal Jaruzelski. De ‘kameraden’ voor wie hij kort geleden nog een al te overdreven linkse dogmaticus was geweest, wonden zich kort daarna op over zijn ‘rechtse’ standpunten. Tot aan zijn dood was hij uiteindelijk een gerespecteerd redacteur van  de linkse Berlijnse tageszeitung (taz).

‚Christian Semler verkörperte die Achtundsechziger, im Guten wie im Schlechten,’ schreef Der Spiegel na zijn dood. ‚Vom Protagonisten des anarchistischen Flügels der Studentenbewegung in West-Berlin verwandelte er sich in den Generalsekretär einer maoistischen Partei, bevor er als Journalist zum linken und grünen Demokraten wurde.’ Deze bijzondere levenswandel aan linkerzijde van het politieke spectrum begon in de SDS (Sozialistischer Deutscher Studentenbund), waar hij Rudi Dutschke leerde kennen. Toen het massale protest van 1968 zijn revolutionaire wensen niet had kunnen bevredigen, besloot Semler zijn hoop te leggen in de creatie van een revolutionaire avant-garde. Hij werd oprichter van één van de kleine dogmatische communistische partijtjes die de West-Duitse geschiedenis in zouden gaat onder de naam K-Gruppen. Een goede reputatie heeft die naam niet.

Poolse ophef over Duitse tv-serie ‘Unsere Mütter, unsere Väter’

Scène uit de tv-serie ‘Unsere Mütter, unsere Väter’

door Christie Miedema

In Duitsland ontstond vorige week discussie over de driedelige ZDF-serie ‘Unsere Mütter, unsere Väter’ over het leven van vijf vrienden tijdens de Tweede Wereldoorlog. De serie doet echter ook stof opwaaien over de Duitse grens. Verwijzingen naar antisemitisme onder Poolse verzetsstrijders tijdens de oorlog zijn verschillende Poolse publicisten en ook de Poolse ambassadeur in Berlijn in het verkeerde keelgat geschoten.

De Poolse omgang met het eigen verleden verschilt sterk van die in Duitsland. Polen zien zichzelf – niet onterecht – als slachtoffers van de oorlog. Polen was één van de landen die het zwaarst onder de nazi’s heeft geleden. Dat dit Pools daderschap of collaboratie niet in de weg staat, is voor sommige Polen moeilijk te accepteren.

Europese economische culturen in hun historische context

Verslag DIA-Graduiertenkolleg met Werner Abelshauer, Erwin Dekker en Martijn Lak op 25-01-2013

door Katharina Garvert-Huijnen

Duitsland is veelvoudig in het nieuws met zijn goede economische cijfers – zeker sinds de kredietcrisis. Het land wordt traditioneel gezien als tegenpool van de Angelsaksische, Scandinavische of mediterrane economie. In de beeldvorming is een aantal constanten te vinden: maakindustrie, hoogwaardige technieken en scholing in combinatie met een sterke verzorgingsstaat. Maar klopt dit beeld van de Duitse economische cultuur ook en hoe verhoudt het zich tot andere Europese economische culturen? Op 25 januari 2013 had het Duitsland Instituut drie sociaal-economische historici uitgenodigd om naar aanleiding van deze vragen met elkaar en met de deelnemers van het Graduiertenkolleg in debat te gaan. Na een boeiende middag op het DIA kon je in elk geval concluderen dat er in het debat over de huidige economische crisis een rol is weggelegd voor historici.

Conferentie: Meer Nederlandse studenten naar Duitsland

door Hanco Jürgens

Kansen verzilveren, zo heette de conferentie deze week in Nijmegen over studeren in Duitsland. De conferentie was geen overbodige luxe, merkte ik bij de workshop met studenten, docenten en onderwijsbestuurders die ik voorzat. Er zijn wel degelijk uitwisselingsprogramma’s met Duitsland, maar van Nederlandse zijde blijft de aanmelding vaak achter bij het aanbod. Terwijl het voor Nederlandse studenten heel interessant kan zijn om de blik over de grens te richten. In Duitsland wordt veel geïnvesteerd in onderwijs en innovatie, veel meer dan hier.

De sessie die ik voorzat ging over problemen en kansen voor Nederlandse studenten die in Duitsland willen studeren. De problemen laten zich samenvatten onder drie thema’s: informatievoorziening, flexibiliteit en imago.

Omdat er een overdaad is aan informatie op internet over het Duitse hoger onderwijs, vinden Nederlandse studenten maar moeilijk hun weg. Waar kunnen studenten het beste terecht? Het DIA gaat een portal opzetten waarin alle informatie over Duitse universiteiten voor Nederlandse studenten overzichtelijk gerubriceerd wordt. Studeer je nieuwste geschiedenis aan de UvA? Dan raden we je aan de master geschiedenis en politiek in de twintigste eeuw aan de Friedrich-Schiller universiteit Jena te volgen. Zo concreet wordt de informatie op deze site.

Schurken pur sang in het Verzetsmuseum

door Katharina Garvert-Huijnen

De geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog wordt in Nederland met drie kleuren geschilderd: in zwart-wit of in grijs. Het Amsterdamse Verzetsmuseum en het NIOD bekennen met hun lezingenreeks  ‘Helden en schurken’ in dit spectrum duidelijk kleur. Er is veel kritiek mogelijk op het vasthouden aan het zwart-wit schema, maar het zij gezegd dat bij de tweede lezing in de reeks ‘Helden en schurken IV’ van donderdag 21 februari 2013 terecht geen spoor van grijs te ontwaren viel. Onder de titel ‘Hitlers zetbazen’ kwamen de twee belangrijkste nazi-kopstukken van het Duitse bezittingsregime in Nederland aan bod: rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart en de Höhere SS- und Polizeiführer Hanns Albin Rauter.

Aanleiding voor de bijeenkomst waren de twee biografieën die aan het eind van dit jaar over Seyss-Inquart en Rauter verschijnen. Over het leven van Seyss-Inquart buigt de Duitse historicus Johannes Koll zich. Hij hoopt dit jaar op Seyss-Inquarts leven als rijkscommissaris in Nederland te habiliteren aan de Weense Wirtschaftsuniversität. De publicatie van de hele biografie staat voor volgend jaar gepland – ook in een Nederlandse vertaling. Voormalig Parool-journalist Theo Gerritse schrijft de biografie van Rauter in het kader van een promotieonderzoek. Hij publiceerde over de SS-er al eerder het boekje ‘De ploert Hans Albin Rauter en de correcte ambtenaar Wilhelm Harster’.

De bijeenkomst was opgezet als dubbelinterview onder leiding van Bas Kromhout van het Historisch Nieuwsblad. Kromhout heeft niet lang geleden zelf een uitgebreide biografische studie gepubliceerd over de beruchte jonge voorman van de Nederlandse SS, Henk Feldmeijer. Hij zat dus diep genoeg in het thema om zijn twee gesprekspartners alle lugubere details uit het leven van de twee nationaalsocialisten te ontlokken. Hoewel de bijeenkomst geen details opleverde die het gevestigde beeld echt wijzigden – Gerritse omschreef Rauter ook na jaren onderzoek letterlijk als een eendimensionale schurk – was het buitengewoon boeiend de levens van deze twee behoorlijk verschillende persoonlijkheden naast elkaar te zetten.

Amsterdam in september het centrum van de Duits-Nederlandse betrekkingen

door Katharina Garvert-Huijnen

Het duurde even maar nu is hij klaar voor publicatie: de Call for Papers voor onze geplande WDNG-conferentie in september 2013. Hij kreeg de mooie naam: Mittler – Verflechtung – Netzwerke Deutschland und die Niederlande im 20. Jahrhundert. Als de hele wetenschapsafdeling zich erover buigt, kan het weleens duren voordat de juiste formulering is gevonden.

Tot 15 mei kan iedereen met belangstelling voor de geschiedenis van de Duits-Nederlandse betrekkingen in de 20ste eeuw een paper insturen in het Duits, Nederlands of Engels. We kijken met spanning uit naar de inzendingen! Binnen het kader van de Werkgroep-Nederlands-Duitse geschiedenis (WDNG) waarin de conferentie plaatsvindt worden vooral ook jonge onderzoekers gevraagd hun projecten te presenteren.

7 februari 1988: onvrijwillig in het Westen

Bohley demonstreert op 4-11-1989 in Oost-Berlijn. Afb.: Bundesarchiv, Bild 183-1989-1104-045

door Christie Miedema

‘Bis ich mich hier durchfinde, muss ich noch einmal so alt werden. Es ist eben eine andere Gesellschaft.’ Bärbel Bohley, Oost-Duits burgerrechtenactiviste, was toen ze dit in haar dagboek schreef vier weken in West-Duitsland, maar kon haar verwondering nog niet op. Op 7 februari, vandaag 25 jaar geleden, verliet zij tegen haar wil de DDR waar zo velen met grote risico’s uit vluchtten. In de Bondsrepubliek vond ze geen alternatief.

Samen met Bohley werden nog zes prominente leden van de Oost-Duitse vredesbeweging het land uitgezet. Ook Lotte en Wolfgang Templin, Stephan Krawczyk, Freya Klier, Werner Fischer en Ralf Hirsch moesten weg, terwijl ze, in tegenstelling tot vele landgenoten, de DDR juist niet wilden verlaten.

Dat zij desondanks ausgebürgert werden, een lot dat voor hen enkele andere onwelgevallige Oost-Duitse activisten had getroffen, was een gevolg van een reeks gebeurtenissen die startte op 17 januari 1988. Op deze dag, de traditionele herdenking van de dood van de communistenleiders Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht, was de officiële door de staat georganiseerde demonstratie opgeschrikt door een demonstratie van zogenaamde Ausreisewilligen. Het kwam tot arrestaties en de demonstranten werden in feite uiteindelijk beloond met wat ze wilden: de mogelijkheid een nieuw leven op te bouwen in het Westen.

Deze demonstratie had het gewenste effect gehad op hen die de DDR wilden verlaten, maar het zou ook zijn effect hebben op een groep activisten die had besloten niet deel te nemen.

Nederlandse docenten leren over burgerschap in Duitsland

Grondwetsartikel door leerlingen op de muur van hun school in Bonn geschilderd. Afb.: Duitsland Instituut

door Marja Verburg

“Uit alles bleek dat burgerschapsvorming en democratie voor Duitsland prioriteit hebben, terwijl dit in Nederland ‘erbij hangt'”, concludeerde een Nederlandse docent na een vierdaagse studiereis naar Bonn. Docenten Geschiedenis en Maatschappijleer uit heel Nederland namen begin november deel aan een programma van het Duitsland Instituut in de voormalige Duitse hoofdstad over burgerschapsvorming.

Nederlandse scholen zijn sinds 2006 wettelijk verplicht om bij te dragen aan ‘actief burgerschap en sociale cohesie’. Duitsland ziet de opvoeding van zijn bevolking tot democratische en maatschappelijk betrokken burgers sinds 1945 als cruciaal onderdeel van zijn historische verantwoordelijkheid.

De Nederlandse docenten bezochten een middelbare school waar veel aandacht aan Demokratieerziehung wordt besteed, deden op het Bonner Zentrum für Lehrerbildung ideeën op voor de eigen lessen – “vooral over hoe je leerlingen op een hoger niveau bij de lessen kunt betrekken” -, verbaasden zich over het uitgebreide lesmateriaal van de Bundeszentrale für politische Bildung en leerden in de voormalige Bondsraad hoe de Duitse democratie in praktijk werkt. Ook het Haus der Geschichte met zijn permanente tentoonstelling over Duitse geschiedenis na 1945 maakte indruk. “Ik wil met leerlingen naar dit museum gaan om ze te laten zien hoe ons belangrijkste buurland zich ontwikkeld heeft van een dictatuur tot een zelfbewuste democratische rechtsstaat”, aldus een docent.

Meer over het programma van de reis >>
Portret op Duitslandweb over de Bundeszentrale für politische Bildung >>
Duitslandweb over burgeschapsvorming op Duitse scholen >>
Duitslandweb over het Haus der Geschichte >>

‘Duitsland, Solidarność en het laatste decennium van de Koude Oorlog’

Afb.: Flickr/covilha/cc

door Christie Miedema

Grijs en koud was het afgelopen vrijdag in Amsterdam en de sneeuw hield niet op met vallen. Geen ideale omstandigheden om een wetenschappelijke bijeenkomst te organiseren. Eén van de voornaamste sprekers werd door het annuleren van de KLM-vluchten uit Berlijn verhinderd te komen en veel van de toehoorders waren door de NS bang gemaakt om in de trein te stappen. Toch was het ook wel toepasselijk: sneeuw en ijs bij een bijeenkomst over Polen. Vooral omdat de gebeurtenis waarom de middag in feite draaide, vandaag 31 jaar geleden, plaatsvond op net zo’n koude, naargeestige decemberdag.

Op 13 december 1981 werd in Polen de staat van beleg uitgeroepen. In 1980 was in dat lang na wekenlange stakingen de eerste vrije vakbond van het Oostblok ontstaan en na ruim vijftien maanden van uitzonderlijke ontwikkelingen, bleek het in december 1981 genoeg geweest voor de Poolse communisten. De activisten van de vakbond Solidarność werden gevangen gezet en het hervormingsproces in Polen werd opgeschort.