Afdeling boekhouding, bankkantoor Javasche Bank (ca. 1930). Afb.: Archief Bank Indonesia
door Bart Luttikhuis
Op 13 mei 1940 kreeg C.F. Frese de schrik van zijn leven. Frese was een simpele bureauklerk op het kantoor van de Javasche Bank te Semarang (Nederlands-Indië). Drie dagen eerder was Nederland onverwachts aangevallen door Duitsland, waarmee Nederland bij de Tweede Wereldoorlog betrokken was geraakt. De bestuurders in Indië schrokken zich kapot. Ze gingen er direct toe over vrijwel de voltallige Duitse bevolking van Indië te interneren. Geen kleinigheid: 3 procent van de Europeanen in Indië was Duitser!
Ook op het bankkantoor in Semarang kwam een melding binnen. Frese werd opgedragen zich te melden om geïnterneerd te worden, omdat hij ‘van Duitsche origine’ was. Een grote verrassing, niet alleen voor Frese zelf maar ook voor zijn collega’s. Niemand had hem ooit anders beschouwd dan als Nederlander. Zijn chef bij de bank, in een klacht aan de autoriteiten, liet weten: “Ik wil U, zij het ten overvloede, met nadruk er op wijzen, dat mij in den dagelijksche omgang te mijnen kantore gedurende 3 jaren ten volle is gebleken, dat de heer Frese in zijn doen en laten, zijn gedachen en uitingen, voor 100 procent Nederlander is.” Maar de autoriteiten waren het daar niet mee eens.
De vader van Frese was een Duitser die zich al in 1890 gemeld bij het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger. Hij diende 23 jaar bij het leger in Indië en trouwde met een ‘inlandse’ vrouw. Zoon C.F. Frese werd in 1913 geboren te Buitenzorg en bleef zijn hele leven in Indië. Hij kreeg een Nederlandse opleiding, en sprak Nederlands en Maleis. Kort nadat hij bij de Javasche Bank aan de slag ging trouwde hij met de dochter van een Nederlandse collega. Maar het mocht allemaal niet baten. ‘Nederlands gedrag’ maakte hem nog geen Nederlander. Volgens de Nederlands-Indische wetgeving was Frese geen Nederlander. Omdat hij geboren was in Indië was hij ‘Nederlands onderdaan’, maar dat was iets anders dan Nederlands burger. De autoriteiten wilden hem dus interneren, want je weet maar nooit…
Het geval Frese zegt veel over het functioneren van identiteiten in een multiculturele samenleving. Frese zag zichzelf als Nederlander, en ook zijn baas noemde hem een ‘loyaal Nederlander’. Zijn vader had meer dan twintig jaar in dienst van het Koninkrijk der Nederlanden gevochten. En toch kon de wet niet goed omgaan met Frese. Nederlander kon hij voor de wet niet zijn, want zijn ouders waren het niet, en hij was nooit genaturaliseerd. Dus wat was hij dan…? Hij was nog nooit in Duitsland geweest, sprak de taal niet en voelde zich geen Duitser. Maar omdat wetten nu eenmaal star zijn, werd hij nog steeds als Duitser geregistreerd.
Het gevolg: Frese belandde in 1940 op een watchlist van de overheid, met alle gevolgen van dien. Hij werd uiteindelijk niet geïnterneerd, maar mocht bijvoorbeeld niet meer worden overgeplaatst naar een betere positie bij de Javasche Bank. Zo creëert een bureaucratisch apparaat zijn eigen werkelijkheden.
Duitsland Instituut Amsterdam 
Raar die strubbeling met identiteiten. Zou er vandaag vanuit Den Haag anders geregeerd worden? Ik vraag het me af. Uiteindelijk telt vooral wat er in je paspoort staat. Hoe en wat je je voelt doet er minder aan toe.
Zoon bleef niet zijn hele leven in Indie maar is in 50-er jaren wel degelijk naar Nederland vertrokken. Hij is namelijk de broer van mijn opa Conrad Arnold Nicolaus die geboren in 1911 al op jonge leeftijd al naar Nederland was vertrokken om daar te studeren.